De brute invasie van Rusland in Oekraïne herinnert eraan dat de 27 lidstaten van de EU, ondanks hun verschillen, nauw verbonden zijn door hun inzet voor vrede, gemeenschappelijke kernwaarden, democratie en solidariteit. Toch blijft het vertrouwen van het publiek in de EU laag. De recente uitslag van de Franse presidentsverkiezingen leidde tot opluchting, maar was geen reden tot feest, want 41 % van de kiezers stemde voor extreem-rechts. Vandaag, op de Dag van Europa, na een jaar van besprekingen in het kader van de Conferentie over de toekomst van Europa, is het tijd om in alle eerlijkheid na te denken over de manier waarop de EU kan worden hervormd, zodat zij doeltreffender wordt, beter op de behoeften inspeelt en dichter bij de mensen komt te staan.

De pandemie en de humanitaire respons op de oorlog in Oekraïne hebben aangetoond dat de EU in tijden van crisis afhankelijk is van haar regio's, steden en dorpen. Moedige burgemeesters hebben zich aan de zijde van de Oekraïense bevolking geschaard, terwijl de meeste van de ruim vijf miljoen Oekraïense vluchtelingen hulp en onderdak krijgen in Poolse, Roemeense en Hongaarse grensregio's. Steden en regio's in de hele Europese Unie zamelen voedsel, medicijnen en eerstehulpgoederen in en sturen deze naar Oekraïne.

Lokale en regionale overheden in de EU steunen de miljoenen Oekraïense vluchtelingen ook op andere manieren en bieden hen toegang tot de arbeidsmarkt, huisvesting, onderwijs en andere sociale voorzieningen. De EU heeft deze overheden snel geholpen door niet-bestede EU-middelen ter beschikking te stellen om de nieuwe noodsituatie aan te pakken. De Europese Commissie heeft het cohesiebeleid van de EU – regionale fondsen – gebruikt om regio's die vluchtelingen opvangen, te ondersteunen. De behoefte aan cohesie, als investering en waarde, is nog nooit zo duidelijk geweest.

De oorlog in Oekraïne heeft ook de energiezekerheid van de EU ernstig onder druk gezet en geleid tot meer energiearmoede, die nu al ruim 30 miljoen Europeanen treft. De beslissing om gas en olie uit Rusland te blijven aankopen om de stabiliteit te bewaren, heeft gefaald. Nu burgers en vooral jongeren zich grote zorgen maken over de klimaatverandering, kunnen we niet terugvallen op fossiele brandstoffen. De EU moet de overgang naar een koolstofneutrale economie versnellen. Lokale en regionale overheden spelen een rol bij het decentraliseren van de energieproductie, het stimuleren van investeringen in schone energie en het financieren van de renovatie van gebouwen.

Al meer dan tien jaar blijkt uit opiniepeilingen dat lokale en regionale overheden het meest vertrouwde bestuursniveau zijn. De reden hiervoor is eenvoudig: lokale overheden maken deel uit van het dagelijks leven van de mensen, luisteren naar hun behoeften en wensen en spelen daarop in. Lokale en regionale afgevaardigden voeren 70 % van de EU-wetgeving op ons grondgebied uit. Deze belangrijke rol komt echter niet goed tot uiting in het wetgevingsproces op EU-niveau.

Het is dan ook tijd om deze cruciale rol te versterken via het Europees Comité van de Regio's, dat zijn huidige adviesfunctie moet overstijgen en een meer bindende rol moet krijgen op gebieden met een duidelijke territoriale dimensie. Dit zal leiden tot betere regelgeving en meer democratische legitimiteit in de EU. Zo zullen de 1,2 miljoen lokale en regionale leiders worden gestimuleerd om de kloof tussen de EU en haar burgers te overbruggen.

Na een jaar van debatten en goede bedoelingen heeft de Conferentie over de toekomst van Europa aangetoond dat de burgers meer transparantie, inclusie, duurzaamheid en veiligheid verlangen. De institutionele debatten vonden plaats in Brussel en Straatsburg, maar het proces heeft het besef versterkt dat lokale en regionale verkozen leiders de schakel vormen tussen burgers en de nationale regeringen en Europa. Als de Europese democratie wil overleven, is het tijd om buiten Brussel en de nationale hoofdsteden te spreken en op te treden. Om sceptici en mensen die zich achtergesteld voelen de kans te geven hun stem te laten horen.

De Conferentie over de toekomst van Europa heeft ook aangetoond dat het bestaande EU-verdrag op veel punten kan worden verbeterd. Zo staat in artikel 20 VWEU bijvoorbeeld dat de burgers van de Unie “het actief en passief kiesrecht [hebben] bij de verkiezingen voor het Europees Parlement en bij de gemeenteraadsverkiezingen in de lidstaat waar zij verblijf houden, onder dezelfde voorwaarden als de onderdanen van die staat". Aangezien 70 % van de EU-wetgeving wordt uitgevoerd door lokale en regionale overheden, kunnen we Europese vraagstukken aanpakken via de honderden lokale en regionale verkiezingen die keer op keer plaatsvinden. Dit recht is sinds jaar en dag vastgelegd in de Verdragen, maar de EU-instellingen hebben verzuimd te investeren in het vertrouwen van de burgers aan de basis. Het EU-burgerschap houdt rechten en verantwoordelijkheden in. Een daarvan is het recht om te kiezen en om gekozen te worden bij verkiezingen. Deze verdragsbepaling biedtonbenutte mogelijkheden waarin de EU meer zou moeten investeren, met name in de periodes tussen Europese verkiezingen. Hier moet nu iets aan worden gedaan, als we niet willen dat de extremisten en populisten nog sterker worden.

Voor essentiële behoeften zoals gezondheid, defensie of een doeltreffender besluitvorming van de EU mogen verdragswijzigingen geen taboe zijn. Het voorstel van het Europees Parlement om een nieuwe Conventie over de toekomst van Europa te houden is dan ook een welkome kans om een fundamentele verschuiving in de rol van lokale en regionale overheden en het Europees Comité van de Regio's teweeg te brengen. Als de conferentie echter geen verandering brengt, zal zij worden afgedaan als nog meer Brusselse “window-dressing", zonder meerwaarde voor de burgers. De conferentie moet gevolg geven aan de vele hervormingsvoorstellen, anders dreigt zij te worden beschouwd als het zoveelste nietszeggende propaganda-instrument.

Europa moet veranderen en zijn regio's en steden centraal stellen, anders bestaat het risico dat veranderingen door burgers in het stemhokje worden afgedwongen. Hoe de EU de bescherming van vluchtelingen, de klimaatcrisis en het economisch herstel na de pandemie aanpakt, zal bepalend zijn voor de standpunten van de burgers in 2024. Met de Europese verkiezingen in aantocht, zullen de komende 12 maanden cruciaal zijn om bij de burgers het gevoel te versterken dat de Europese Unie werkelijk van belang is voor hen, voor hun gezinnen en voor hun leven. Het is tijd dat de EU dichter bij haar burgers komt te staan.