Η βάναυση εισβολή στην Ουκρανία αποτέλεσε την ευκαιρία να αναλογιστούμε ότι, παρά τις διαφορές τους, τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ παραμένουν συσπειρωμένα δεδομένης της προσήλωσής τους στην ειρήνη, τις κοινές θεμελιώδεις αξίες, τη δημοκρατία και την αλληλεγγύη. Ωστόσο, η εμπιστοσύνη των πολιτών στην ΕΕ παραμένει χαμηλή: τα αποτελέσματα των πρόσφατων προεδρικών εκλογών στη Γαλλία αποτέλεσαν μια στιγμή ανακούφισης χωρίς όμως περιθώριο για θριαμβολογίες, δεδομένου ότι το 41 % ψήφισε υπέρ της ακροδεξιάς. Σήμερα, την Ημέρα της Ευρώπης, μετά από ένα έτος συζητήσεων που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της Διάσκεψης για το Μέλλον της Ευρώπης, είναι καιρός για έναν ειλικρινή προβληματισμό σχετικά με το πως μπορεί να μεταρρυθμιστεί ο τρόπος λειτουργίας της ΕΕ, ώστε να καταστεί πιο αποτελεσματική, να ανταποκρίνεται ταχύτερα και να προσεγγίσει περισσότερο τους λαούς που υπηρετεί.
Η πανδημία και η ανθρωπιστική αντίδραση στον πόλεμο στην Ουκρανία κατέδειξαν ότι, σε περιόδους κρίσης, η ΕΕ εξαρτάται από τις κοινότητες, τους δήμους και τις περιφέρειές της. Γενναίοι Ουκρανοί δήμαρχοι στέκονται δίπλα στους πολίτες τους, ενώ οι γειτονικές περιοχές της Πολωνίας, της Ρουμανίας και της Ουγγαρίας παρέχουν βοήθεια και καταφύγιο στη μεγάλη πλειονότητα των άνω των 5 εκατομμυρίων Ουκρανών προσφύγων. Οι δήμοι και οι περιφέρειες σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση συλλέγουν τρόφιμα, φάρμακα και εξοπλισμό πρώτων βοηθειών και τα αποστέλλουν στην Ουκρανία.
Οι τοπικές και περιφερειακές αρχές της ΕΕ στηρίζουν επίσης εκατομμύρια Ουκρανούς πρόσφυγες με άλλους τρόπους, παρέχοντάς τους πρόσβαση στην αγορά εργασίας, στέγαση, εκπαίδευση και άλλες κοινωνικές υπηρεσίες. Η ΕΕ παρείχε άμεσα στήριξη στις τοπικές και περιφερειακές αρχές, παρέχοντας τους τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τα μη δαπανηθέντα κονδύλια της ΕΕ για να συμβάλουν στην αντιμετώπιση της νέας κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χρησιμοποίησε την πολιτική συνοχής της ΕΕ –περιφερειακά ταμεία– για να στηρίξει τις περιφέρειες που υποδέχονται πρόσφυγες. Η ανάγκη για συνοχή, ως επένδυση και αξία, δεν υπήρξε ποτέ πιο επιτακτική.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει επίσης θέσει υπό σοβαρή πίεση την ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ και έχει εντείνει την ενεργειακή φτώχεια, η οποία πλήττει ήδη πάνω από 30 εκατομμύρια Ευρωπαίους. Η απόφαση να συνεχιστεί η αγορά ρωσικού φυσικού αερίου και πετρελαίου για τη διατήρηση της σταθερότητας απέτυχε. Δεδομένου ότι οι πολίτες και οι νέοι ανησυχούν ιδιαίτερα για την κλιματική κατάσταση έκτακτης ανάγκης, δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή στη χρήση ορυκτών καυσίμων. Η ΕΕ πρέπει να επιταχύνει τη μετάβαση προς μια οικονομία με ουδέτερο ισοζύγιο άνθρακα. Οι τοπικές και οι περιφερειακές αρχές επιτελούν ρόλο στην αποκέντρωση της παραγωγής ενέργειας, στην τόνωση των επενδύσεων στην καθαρή ενέργεια και στη χρηματοδότηση της ανακαίνισης κτιρίων.
Εδώ και πάνω από μια δεκαετία, οι δημοσκοπήσεις έχουν καταδείξει ότι οι τοπικές και περιφερειακές αρχές αποτελούν το πλέον αξιόπιστο επίπεδο διακυβέρνησης. Ο λόγος για αυτό είναι απλός: η τοπική αυτοδιοίκηση αποτελεί μέρος της καθημερινής ζωής των πολιτών, αφουγκράζεται τις ανάγκες τους και ανταποκρίνεται σε αυτές, αναλαμβάνει δε δράση με βάση τις επιθυμίες τους. Οι αιρετοί εκπρόσωποι σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο υλοποιούν επίσης το 70 % της ενωσιακής νομοθεσίας. Ωστόσο, ο βασικός αυτός ρόλος δεν αντικατοπτρίζεται δεόντως στη διαδικασία θέσπισης αυτής της νομοθεσίας σε επίπεδο ΕΕ.
Είναι καιρός να αναβαθμιστεί αυτός ο ζωτικός ρόλος, μέσω της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών, η οποία, πέραν της τρέχουσας συμβουλευτικής λειτουργίας της, θα πρέπει να αναλάβει δεσμευτικό ρόλο σε τομείς με σαφή εδαφική διάσταση. Αυτό θα οδηγήσει σε βελτίωση της νομοθεσίας και σε μεγαλύτερη δημοκρατική νομιμοποίηση στην ΕΕ. Θα δώσει στους 1,2 εκατομμύρια τοπικούς και περιφερειακούς ηγέτες το έναυσμα να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ της ΕΕ και των πολιτών της.
Μετά από ένα έτος συζητήσεων και καλών προθέσεων, η Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης κατέδειξε ότι οι πολίτες απαιτούν περισσότερη διαφάνεια, μεγαλύτερη συμμετοχή, μεγαλύτερη βιωσιμότητα και περισσότερη ασφάλεια. Η συζήτηση σε θεσμικό επίπεδο πραγματοποιήθηκε στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο, αλλά η διαδικασία κατέστησε εντονότερα σαφές ότι οι τοπικοί και περιφερειακοί εκλεγμένοι ηγέτες αποτελούν τον σύνδεσμο μεταξύ των πολιτών και των εθνικών κυβερνήσεων και της Ευρώπης. Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε και να αναλάβουμε δράση εκτός της ΕΕ και των εθνικών πρωτευουσών ούτως ώστε να επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Δημοκρατία. Να δοθεί η δυνατότητα στους σκεπτικιστές και σε όσους αισθάνονται παραμελημένοι να εκφράσουν την άποψή τους.
Η Διάσκεψη για το Μέλλον της Ευρώπης απέδειξε ότι εντός των ισχυουσών Συνθηκών της ΕΕ είναι εφικτές πολλές βελτιώσεις. Για παράδειγμα, το ¨Άρθρο 20 της Συνθήκης ορίζει πως οι πολίτες της Ένωσης έχουν «το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καθώς και στις δημοτικές εκλογές στο κράτος μέλος κατοικίας τους, υπό τους ίδιους όρους με τους υπηκόους του εν λόγω κράτους», Μέσω των εκατοντάδων τοπικών και περιφερειακών εκλογών μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ευρωπαϊκά ζητήματα, δεδομένου ότι 70% της νομοθεσίας της ΕΕ υλοποιείται από τις τοπικές και περιφερειακές αρχές. Μολονότι το δικαίωμα αυτό προβλέπεται στις Συνθήκες εδώ και πολλά χρόνια, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ έχουν αποτύχει να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών σε επίπεδο βάσης. Η ιδιότητα του πολίτη της ΕΕ συνεπάγεται δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ένα εξ αυτών αφορά το εκλέγειν και το εκλέγεσθαι. Κατά συνέπεια, η εν λόγω διάταξη της Συνθήκης αποτελεί άλλη μία αναξιοποίητη ευκαιρία που οι πολίτες θα μπορούσαν να προσδοκούν καλύτερες επιδόσεις από την ΕΕ, ιδίως στο μεσοδιάστημα μεταξύ των ευρωεκλογών. Πρέπει να υπάρξει λύση και ως προς αυτό σήμερα, ειδάλλως θα αφήσουμε τους εξτρεμιστές και τους λαϊκιστές να αποκτήσουν ακόμη περισσότερη δύναμη.
Για θεμελιώδεις ανάγκες όπως η υγεία, η άμυνα ή η βελτίωση της αποτελεσματικότητας της ενωσιακής λήψης αποφάσεων, οι αλλαγές στις Συνθήκες δεν πρέπει να συνιστούν ταμπού. Κατά συνέπεια, η πρόταση για μια νέα Σύμβαση για το μέλλον της Ευρώπης, που κατέθεσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αποτελεί ευπρόσδεκτη ευκαιρία για αυτή τη θεμελιώδη στροφή όσον αφορά το ρόλο της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών. Αντιθέτως, εάν η Διάσκεψη δεν επιφέρει αλλαγές, θα εκληφθεί ως ακόμα ένα επικοινωνιακό δρώμενο των Βρυξελλών χωρίς προστιθέμενη αξία για τους πολίτες. Πρέπει να δώσει συνέχεια στις πολυάριθμες μεταρρυθμιστικές προτάσεις, ειδάλλως κινδυνεύει να θεωρηθεί ως ένα ακόμη ανούσιο εργαλείο προπαγάνδας.
Η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει και να θέσει τους δήμους και τις περιφέρειες στο επίκεντρο, ειδάλλως διατρέχει τον κίνδυνο να της επιβάλουν αλλαγές οι πολίτες με την ψήφο τους. Ο τρόπος με τον οποίο η ΕΕ θα ανταποκριθεί στην προστασία των προσφύγων, την αντιμετώπιση της κλιματικής έκτακτης ανάγκης και το ζήτημα της οικονομικής ανάκαμψης μετά την πανδημία, θα διαμορφώσει τη στάση των πολιτών ενόψει του 2024. Καθώς πλησιάζουν οι ευρωπαϊκές εκλογές, οι επόμενοι 12 μήνες θα είναι καίριας σημασίας για να ενισχυθεί το αίσθημα των πολιτών ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει πραγματική σημασία για τους ίδιους, τις οικογένειές τους και τη ζωή τους. Είναι καιρός να προσεγγίσει η ΕΕ τους πολίτες της.